خشم و بردباری در كلام امام علي (ع)

یزدفردا:امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در باره مسلح شدن انسان به صبر و حلم، می فرماید:

«و احترزوا من سورة الغضب و اعدوا له ما به تجاهدونه من الکظم و الحلم» (41)

از شدت غضب، احتراز کنید و خود را با فرونشاندن خشم و حلم، آماده سازید تا در جنگ با غضب، پیروز بشوید. نیز می فرماید:

«الغضب نار موقدة»

غضب، آتش افروخته است. کسی که این آتش را مهار کند، از سوخت و سوز، مصون است و اگر آن را رها کند:

«کان اول محترق به» (42)

اولین چیزی که سوخته می شود خود انسان است. البته این اختصاصی به مسئله غضب ندارد؛ زیرا شهوت و جهالت نیز چنین است و به همین جهت گفته اند بالاترین مالکیت، مالکیت نفس در حال غضب است:

«افضل الملک ملک الغضب» (43).

کسی که هنگام خشم، مالک اعضای خود است و کاری نمی کند یا حرفی نمی زند که مایه ندامت باشد، او دارای «افضل الملک» است؛ بالاترین دارایی، دارایی نفس است که انسان بر خود مسلط باشد؛ نه این که غضب بر او سلطه داشته باشد.

برای صبر و بردباری، فضایل و برای غضب، رذایلی ذکر شده، مانند:

«لا ادب مع غضب» (44)

انسان غضبناک، مؤدب نیست؛

«احضر الناس جوابا من لم یغضب» (45)

«اقدر الناس علی الثواب من لم یغضب» (46)

یعنی در مناظرات، مصاحبات، مجادلات و بحثهای علمی، کسی که عصبانی نمی شود حاضر جوابتر و صوابگوتر از دیگران است. غضب و شهوت کسانی که خود را ساخته و تهذیب کرده اند زیر نظر عقل آنان رهبری می شود.

نیز امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرماید:

«العاقل من یملک نفسه اذا غضب و اذا رغب و اذا رهب» (47).

عاقل کسی است که خود را در حال غضب و خشم، رغبت و رهبت حفظ کند. علاقه شدید، راه عقل را می بندد و موجب می شود که انسان در تصمیم گیری عجولانه فتوا دهد؛ یا اگر ترس، شدید وعقل، ضعیف شود، انسان در حال ترس، خود را می بازد. البته مقصود از این عقل، عقل عملی است. پس عاقل، کسی است که مالک خویشتن خویش باشد.

عاقلتر از همه، انبیا و اولیا و معصومین (علیهم السلام) هستند. آنها کسانی هستند که غضب یا مهرورزی و اشتیاقشان برای خداست.

وقتی در محضر رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم سخن از مسائل علمی مطرح می شد، اصحاب مامور بودند آن را یادداشت کنند. روزی یکی از صحابه از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم پرسید: ما هرچه از شما می شنویم، حتی اگر در حال رضا و غضب باشد، آن را یادداشت کنیم؟ فرمود:«آری حتی در حال رضا و غضب» (48).

علت آن سؤال و این جواب آن است که انسان وقتی خیلی راضی و خوشحال باشد، گاهی حرفهای غیر عاقلانه و غیر منطقی می گوید، وعده های بیجا می دهد و مدح و ثنای بیجا می کند و هنگامی هم که خمشگین شود، وعیدهای ناروا و قدح و هجای بیجا دارد؛ ولی رضا و غضب معصوم، حساب شده است، همه سخنان او صواب و حق است. هر کسی به میزان مت خود باید این راه را تعقیب و خود را تعدیل کند.

از بیانات نورانی امیرالمؤمنین (علیه السلام) است که:

«ردع الشهوة و الغضب جهاد النبلاء» (49)

افراد «نبیل» ، فرزانه و عاقل، کسانی هستند که در جنگ با شهوت و غضب، آنها را رام و منع می کنند، بر شهوت و غضب لگام می زنند نه این که زمام آنها به دست شهوت و غضب باشد.

41. مستدرک الوسائل، ج 12، ص 12، ح 13376.

42. شرح غرر الحکم، ج 2، ص 47.

43. همان، ص 380.

44. همان، ج 6، ص 361.

45. همان، ج 2، ص 390.

46. همان، ص 408.

47. همان، ص 111.

48. «قلت یا رسول الله اکتب کلما اسمع منک؟ قال: نعم... » (بحار، ج 2، ص 147، ح 19) .

49. شرح غررالحکم، ج 4، ص 89.

پايگاه حوزه